Lật xe là một trong những dạng tai nạn gây ra chấn thương trầm trọng nhất trong các dạng tai nạn ôtô. Theo thống kê hàng năm ở Mỹ có khoảng hơn 200.000 vụ tai nạn lật xe, gây chấn thương hoặc tử vong khoảng 224.000 người.

Ở Mỹ, một năm có khoảng hơn 200.000 vụ tai nạn lật xe

Xét về mặt động học, xe có thể bị lật theo hai cách là lật dọc hoặc lật ngang xe. Lật xe có thể là do nhiều nguyên nhân khác nhau, tuy nhiên về cơ bản lật xe thường do vào cua ở tốc độ cao, va chạm với vật khác, đi trên nền nghiêng hay đơn giản chỉ là lên dốc quá cao và mất thăng bằng.

Trong thực tế hiện tượng lật ngang xe thường gặp nhất là do duy trì tốc độ cao khi vào cua. Về mặt vật lý động học, khi xe đi vào vòng cua sẽ chịu tác dụng của 3 lực gồm: lực từ mặt đường tác động lên lốp xe, lực quán tính (lực ly tâm) và trọng lực (phụ thuộc vào tải trọng của xe).

Lực từ mặt đường tác động lên lốp xe hướng vào tâm quay vòng của xe (có giá trị nhỏ), lực quán tính ly tâm (phụ thuộc vào vận tốc của xe, tác động lên trọng tâm của xe – cao hơn so mặt đường) có hướng ra phía ngoài tâm quay. Hai lực này sẽ làm cho xe có xu hướng bị lật ra phía ngoài của cung quay vòng.

Khi hai thành phần lực này “chiến thắng” trọng lực của xe (phụ thuộc vào tải trọng và trọng lượng của xe và có hướng từ trên xuống) thì xe bắt đầu xuất hiện hiện tượng lật ngang. Những chiếc xe có trọng tâm càng cao thì hiện tượng lật càng dễ xảy ra do trọng tâm của xe cao, đó là nguyên nhân lý giải vì sao những chiếc xe SUV, Van, Bus hay xe tải thường dễ bị lật hơn so với các xe Sedan.

Những chiếc xe SUV, Van, Bus hay xe tải thường dễ bị lật hơn so với các xe Sedan

Một trường khác cũng có thể gây lật ngang xe là khi đi trên nền đường nghiêng, vì khi đó một phần trọng lực của xe sẽ tác động theo phương ngang thân sẽ đẩy lên thân xe, khi thành phần này lớn hơn lực bám của lốp trên nền đường thì xe sẽ bị lật.

Ngoài hiện tượng lật ngang thân xe thì xe còn có thể bị lật dọc thân xe. Hiện tượng này thường gặp khi xe đang di chuyển với tốc độ cao và đâm vào một chiếc khác hoặc chướng ngại vật trên đường, khi đó lực quán tính của xe sẽ sẽ làm xe quay quanh tâm – chính là chướng ngại vật mà chiếc xe va phải. Chính vì vậy tốc độ càng cao (lực quán tính càng lớn) thì xe càng dễ bị lật. Bên cạnh đó, việc di chuyển trên mặt đường có độ dốc quá lớn – theo nghiên cứu những dốc trên 38% là mức cảnh báo nguy hiểm, đều có thể làm xe bị lật.

Để giảm thiểu dạng tai nạn cũng như những chấn thương xảy ra khi xe bị lật thì các nhà sản xuất đã quan tâm ngay từ khâu thiết kế thân xe, trang bị hệ thống cân bằng và trang bị túi khí bên. Ngoài ra, để tự bảo vệ thì những người ngồi trên xe phải luôn thắt dây an toàn. Cuối cùng, thái độ của người lái vẫn là cách phòng ngừa hiệu quả nhất để tránh lật xe.

Lý do xe SUV dễ lật

Chiếc SUV càng cao càng tăng nguy cơ lật vì xe cao kéo theo trọng tâm cách xa mặt đất. Chở nặng không chỉ tăng khả năng lật mà còn tăng áp lực lên hệ thống phanh và có thể gây nổ lốp nếu các lốp không bơm đúng và đủ. Các hãng xe từng bước cải thiện việc này bằng cách đưa ra dòng xe crossover lai giữa SUV và sedan cũng như tích hợp nhiều công nghệ mới nhằm mang tới trạng thái cân bằng tốt nhất khi xe di chuyển. 

Crossover có không gian rộng rãi như SUV nhưng trọng tâm và vận hành lại như sedan, do đó giảm nguy cơ lật. Hầu hết những xe gầm cao cỡ nhỏ và trung hiện nay đều dùng thiết kế crossover, dạng thân unibody (khung liền thân) chứ không phải kiểu thân body on frame (thân trên khung) của SUV truyền thống. 

Công nghệ điện tử là biện pháp hiệu quả để can thiệp vào rủi ro lật xe. Công nghệ quen thuộc nhất hiện nay là kiểm soát ổn định thân xe chống tai nạn vì lật xe hay nổ lốp. Mỗi hãng có cách gọi khác nhau cho hệ thống này, của GM là StabiliTrak, ESP của Mercedes, AdvanceTrac của Ford hay VSC của Toyota. 

Tên gọi khác nhau nhưng cách thức hoạt động tương tự nhau, dựa trên các cảm biến để nhận biết độ cân bằng thân xe, từ đó tác động để ngắt động cơ, phanh từng bánh xe giúp tài xế lấy lại kiểm soát, giữ xe đi đúng hướng, tránh những tai nạn đáng tiếc vì thường khi xe mất cân bằng đi cùng tình huống nguy hiểm. 

Luật pháp cũng đóng góp giúp người sử dụng biết giới hạn của chiếc SUV. Tháng 9/2004, cục An toàn giao thông đường bộ Mỹ (NHTSA) yêu cầu dán thông số lốp lên cánh cửa để biết trọng lượng tối đa của người và hàng hóa mà xe có thể chở. Nếu không có thông tin này, người dùng không biết giới hạn và chất nhiều đồ lên xe, tăng nguy cơ lật. 

Consumer Reports cảnh báo có xe SUV không có nghĩa bạn có thể chở nhiều hàng hóa hơn thông thường. Chẳng hạn Lexus RX có khả năng chở khoảng 413 kg, tức bằng khoảng 5 người nặng trung bình mỗi người 82 kg. 

Một yếu tố khác quan trọng không kém ảnh hưởng tới khả năng cân bằng của xe là bơm lốp. Tài xế phải bơm lốp theo chỉ số dán trên cánh cửa hoặc trong sách hướng dẫn đi kèm xe, chứ không phải theo những gì ghi trên thành lốp. Áp suất lốp sẽ tăng lên khi xe chạy lâu và lốp ấm lên. Lốp non nóng lên nhanh hơn và nguy hiểm hơn. Tài xế có thể kiểm tra bằng cách mua dụng cụ đo áp suất lốp hoặc nhiều xe có sẵn hệ thống kiểm soát áp suất lốp. 

Để áp suất lốp phù hợp thì bề mặt lốp cũng phải đạt chất lượng. Kiểm tra bề mặt lốp bằng mắt thường xem độ sâu của rãnh, độ mòn bề mặt cũng như độ mòn có đều hay không. Lưu ý nên đảo lốp theo đúng thời hạn khuyến cáo của nhà sản xuất.